جوان آنلاین: بافت‌های تاریخی، متشکل از خانه‌ها و بنا‌های قدیمی هستند که به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی و معماری هر شهر، نقش مهمی در شکل‌دهی هویت شهری دارند. این بنا‌های قدیمی، گذشته‌ای غنی و داستان‌های بی‌شماری را در دل خود جای داده‌اند که می‌توانند ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی یک جامعه را منعکس کنند. بافت‌های تاریخی ایران گنجینه‌ای بی‌نظیر از هنر، تمدن و خرد جمعی هستند که در عین حال می‌توانند به موتور محرکه اقتصادی برای شهر‌ها و جوامع محلی تبدیل شوند. حفاظت از آنها نه یک هزینه، بلکه یک سرمایه‌گذاری پایدار برای نسل‌های آینده و توسعه صنعت گردشگری است.
هویت شهری مجموعه‌ای از ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد است که یک شهر را از سایر شهر‌ها متمایز می‌کند. معماری و خانه‌های تاریخی، بخشی کلیدی از این هویت هستند. هر خانه سنتی و تاریخی با معماری خاص خود، بازتابی از دوره‌ای مشخص از تاریخ، فرهنگ و سبک زندگی مردم است. برای مثال، خانه‌های سنتی یزد با بادگیر‌ها و حیاط‌های مرکزی خود، نمادی از معماری سازگار با محیط کویری هستند و خانه‌های کاشان، شناسنامه این شهر به شمار می‌آیند. بر همین اساس، رویکرد موفق، رویکردی یکپارچه، مردم محور و توسعه‌گراست که در آن حفاظت فیزیکی با احیای اقتصادی- اجتماعی همراه می‌شود. ایران با داشتن این میراث غنی، پتانسیل تبدیل شدن به یکی از برترین مقاصد گردشگری فرهنگی جهان را دارد، اما رسیدن به این هدف مستلزم برنامه‌ریزی، مدیریت خردمندانه و حفاظت از این سرمایه‌های ملی در بالاترین سطح است.
ایران مهد بافت‌های تاریخی
در بیشتر استان‌های ایران بافت‌هایی وجود دارد که شناسنامه منطقه بوده و می‌توان با گذری به آنها در کوچه پس کوچه‌های تاریخ قدم زد.
بافت تاریخی یزد با ثبت در میراث جهانی یونسکو مهم‌ترین جایی است که حتماً باید آن را از نزدیک دید. ویژگی بارز بافت تاریخی یزد این است که بزرگ‌ترین بافت تاریخی خشتی جهان به شمار می‌آید و معماری کاملاً اقلیمی با عناصری بادگیر، قنات و آب انبار دارد. در نصف جهان هم بافت تاریخی عظیم مربوط به دوران صفوی با المان‌های شاخص میدان نقش جهان خودنمایی می‌کند که به ثبت جهانی رسیده است.
میدان نقش جهان، مسجد امام، مسجد شیخ لطف‌الله، عالی قاپو، بازار قیصریه، پل‌های تاریخی و محله جلفا از اصفهان یک موزه بزرگ با هزاران داستان از دل تاریخ ساخته است. کاشان که به شهر خانه‌های اشرافی مشهور است یک ویژگی بارز دارد و آن هم اینکه متمرکز بر خانه‌های مجلل و تاریخی دوره قاجار با تزئینات بی‌نظیر است. خانه بروجردی‌ها، خانه طباطبایی‌ها، خانه عباسیان، باغ فین که ثبت جهانی شده و حمام سلطان امیراحمد می‌توانند مقاصدی تخصصی برای علاقه‌مندان به معماری داخلی و تاریخی باشند. در شیراز هم به عنوان شهر شعر و عشق، تلفیق بافت تاریخی با باغ‌های زیبا و آرامگاه‌های شاعران در کنار بازار وکیل، ارگ کریمخانی، مسجد وکیل، محله تاریخی سنگ سیاه، خانه زینت الملک، گردشگران فرهنگی و ادبی را به خود می‌خواند.
تبریز، شهر اولین‌هاست که بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان را در یونسکو به نام خود ثبت کرده است. این بازار به همراه مقبره‌الشعرا، خانه مشروطیت و محله تاریخی مقصودیه هر سال هزاران گردشگر را از ایران و جهان به سمت خود می‌کشند. البته در جنوبی‌ترین نقطه ایران، یک بافت تاریخی منحصر‌به‌فرد ساحلی وجود دارد. معماری خاص و بومی متأثر از فرهنگ ساحلی و تجاری خلیج فارس در دل بوشهر با خانه‌های قدیمی و در‌های منبت‌کاری شده، کوچه‌های باریک و عمارت دهدشتی، مقصدی برای گردشگرانی که به دنبال جاذبه‌های خاص و کمتردیده شده هستند، است. حفاظت از بافت‌های تاریخی نیازمند عزم ملی، مدیریت یکپارچه و استفاده از راهکار‌های هوشمندانه است. این مراقبت‌ها نباید فقط متمرکز بر بنا‌ها باشد، بلکه باید کل بافت را به عنوان یک موجود زنده در برگیرد.
مشارکت دادن ساکنان بومی در فرایند حفاظت و منتفع کردن آنها از مزایای گردشگری از طریق ایجاد شغل و درآمد کلید موفقیت است.
اینجا تاریخ زنده است
خانه‌های قدیمی و تاریخی، علاوه بر ارزش معماری، حامل میراث فرهنگی و اجتماعی نیز هستند. این بنا‌ها فضایی را برای درک بهتر سنت‌ها و آداب و رسوم فراهم می‌کنند. از سوی دیگر، بسیاری از این خانه‌ها به فضا‌های عمومی مانند موزه‌ها، کافه‌ها یا مراکز فرهنگی تبدیل شده‌اند که محل تعامل مردم و ایجاد شبکه‌های اجتماعی جدید هستند. حفاظت از بافت‌های تاریخی در تمام شهر‌ها و روستا‌ها تنها به معنای نگهداری از چند ساختمان قدیمی نیست، بلکه حفاظت از یک «سیستم زنده» است.
به گفته دکتر مریم موسوی، کارشناس میراث فرهنگی، بافت تاریخی به بخشی از یک شهر گفته می‌شود که در گذشته و بر اساس نیاز‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی زمان خود شکل گرفته و واجد ارزش‌های فرهنگی، تاریخی، کالبدی و اجتماعی است. این بافت‌ها، شناسنامه و حافظه جمعی یک ملت هستند که تداوم حیات شهری را در طول قرون متمادی به نمایش می‌گذارند. وی می‌افزاید: «در ایران، بافت‌های تاریخی عموماً مربوط به دوران پیش از پهلوی و به ویژه دوره اسلامی هستند و عناصری مانند مساجد، بازارها، خانه‌های تاریخی، گذر‌های پیچ در پیچ، سیستم‌های آبرسانی مثل قنوات و آب‌انبار‌ها و حمام‌ها را در خود جای داده‌اند.»
این کارشناس میراث فرهنگی با تأکید بر اینکه بافت‌های تاریخی از چند منظر به شدت ارزشمند بوده و باید مورد حفاظت قرار گیرند، می‌گوید: «قبل از هر چیز، آنها دارای ارزش تاریخی و فرهنگی هستند و به عنوان شناشنامه یک کشور و حتی ملت به شمار می‌آیند. این بافت‌ها گواهی زنده بر سبک زندگی، آداب و رسوم، باور‌ها و هنر نیاکان ما هستند. آنها منبع اولیه و بی‌بدیل برای مطالعه تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران به شمار می‌روند.» او با تأکید بر اینکه معماری بافت‌های تاریخی ایران، نمونه‌ای بی‌نظیر از هماهنگی با طبیعت و معماری اقلیمی هستند، تصریح می‌کند: «در این بافت‌ها می‌توان استفاده بهینه از منابع و خلق فضا‌های انسانی را دید. عناصری مانند بادگیر در یزد، حیاط مرکزی در کاشان و ساباط‌ها یا همان سایه‌بان‌های عمومی، نشان دهنده نبوغ معماران ایرانی در پاسخگویی به نیاز‌های زیستی و اجتماعی هستند.»
حس تعلق خاطر و هویت جمعی
بسیاری از گردشگرانی که از کشوری به کشور دیگر می‌روند، به دنبال دیدن و شناختن تاریخ و فرهنگ و هویت کشور مقصد هستند. آنها معتقدند ارزش‌های اجتماعی و هویتی بافت‌های تاریخی می‌تواند به عنوان درسی گرانبها باشد.
در ایران، این بافت‌ها خاستگاه شکل‌گیری جامعه شهری و تقویت حس تعلق خاطر و هویت جمعی هستند. تخریب آنها به معنی زدودن خاطرات جمعی و گسست نسل‌ها از گذشته خود است.
ضمن اینکه این بافت‌ها دارای پتانسیل بسیار بالایی برای ایجاد درآمد و اشتغالزایی از طریق صنعت گردشگری، صنایع دستی و خدمات هستند. با تمام این تفاسیر بسیاری از بافت‌های تاریخی ایران در معرض خطر و فرسایش هستند. به گفته دکتر موسوی، مصالح به کار رفته در این بافت‌ها به مرور زمان دچار فرسودگی شده و نیاز به مرمت مستمر دارند که عدم نگهداری مناسب منجر به تخریب تدریجی می‌شود. او ادامه می‌دهد: «خروج ساکنان اصلی به دلایلی مانند نبود امکانات رفاهی مدرن، مشکلات معیشتی و تمایل به زندگی در ساختمان‌های نوساز با امکانات رفاهی بیشتر، منجر به «مومیایی شدن» یا «موزه‌ای شدن» بافت می‌شود. این در شرایطی است که جایگزینی آنها با جمعیتی با حس تعلق کمتر، حیات اجتماعی بافت را تهدید می‌کند.»
